Modern iş yaşamında çalışanların yalnızca üretkenlikleriyle değil, aynı zamanda insan onuruna yakışır koşullarda çalışabilmeleriyle değerlendirilmeleri gerektiği uluslararası hukuk normlarında da açıkça ifade edilmektedir. Türkiye’de bu anlayış, Anayasa, 4857 sayılı İş Kanunu ve uluslararası sözleşmeler ile hukuki güvence altına alınmıştır.
Özellikle işverenin işe alımdan terfiye, ücretlendirmeden fesih sürecine kadar her aşamada çalışanlar arasında ayrımcılık yapmaması, eşit davranma borcuna sadık kalması iş hukukunun temel ilkelerindendir. Bu yazıda, eşitlik ilkesi ve ayrımcılık yasağının ne anlama geldiği, hangi durumları kapsadığı, ihlali halinde çalışanların sahip olduğu haklar ve işverenin sorumlulukları detaylı biçimde ele alınacaktır.
Eşitlik İlkesi Nedir?
Eşitlik ilkesi, aynı durumda bulunan çalışanlara farklı muamele yapılmamasını, farklı durumda bulunanlara ise duruma uygun farklılıklar tanınmasını ifade eder.
Hukuki Dayanaklar:
- Anayasa m.10: “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç… gibi sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.”
- 4857 sayılı İş Kanunu m.5: “İş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, felsefi inanç… gibi nedenlerle ayrım yapılamaz.”
- ILO Sözleşmeleri, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve CEDAW gibi uluslararası belgeler de bu korumayı pekiştirir.
Ayrımcılık Yasağı Nedir?
Ayrımcılık yasağı, çalışanın kişisel veya sosyal özellikleri sebebiyle işveren tarafından haklı ve objektif bir neden olmaksızın farklı muameleye tabi tutulmamasını ifade eder.
Ayrımcılık yasağı yalnızca işe alım sürecini değil, aynı zamanda şunları da kapsar:
- Ücret ve yan haklar
- Eğitim ve terfi
- İşin düzenlenmesi
- İşten çıkarma ve sözleşme feshi
- Emeklilik ve işten ayrılma süreçleri
Hangi Hallerde Ayrımcılık Sayılır?
| Kriter | Ayrımcılık Örneği |
|---|---|
| Cinsiyet | Kadın olduğu için terfi ettirilmemek |
| Yaş | 45 yaş üstündeki adayların işe alınmaması |
| Dil – Etnik Köken | Yabancı uyruklu çalışanlara daha düşük ücret verilmesi |
| Siyasi Görüş | Farklı siyasi düşüncede olan çalışanın görev yerinin değiştirilmesi |
| Hamilelik | Gebe çalışanın sözleşmesinin feshedilmesi |
| Engellilik | Fiziksel engeli olan çalışanın işe alınmaması |
İşverenin Eşit Davranma Yükümlülüğü
İşveren, aynı işi yapan, aynı yeterliliğe sahip çalışanlara eşit davranmak zorundadır. Bu yükümlülük özellikle;
- Ücret,
- Prim ve ikramiye,
- Yıllık izin,
- Fazla mesai gibi parasal haklar bakımından daha katı uygulanır.
İşverenin ayrım yapabileceği durumlar:
Eşit davranma ilkesi mutlak bir yasak değildir. Aşağıdaki durumlar objektif nedenlerle farklı muameleyi haklı kılabilir:
- Kıdem farkı
- Eğitim seviyesi
- Performans değerlendirmesi
- Görev tanımındaki farklılıklar
Ayrımcılığa Uğrayan İşçinin Hakları
İş Kanunu m.5 uyarınca ayrımcılığa uğrayan çalışan:
1. Ayrımcılık Tazminatı Talep Edebilir
İşverenin eşit davranma yükümlülüğüne aykırı davranması halinde çalışan, 4 aya kadar ücreti tutarında ayrımcılık tazminatı talep edebilir. Bu tazminat ayrıca ihbar ve kıdem tazminatına ek olarak talep edilir.
2. Feshe İtiraz ve İşe İade Talebi
Ayrımcı nedenlerle yapılan fesih, geçersiz nedenli fesih sayılır. İşçi işe iade davası açabilir.
3. Haklı Fesih Hakkı
Ayrımcılık devam ediyorsa işçi, haklı nedenle iş akdini feshedebilir ve kıdem tazminatına hak kazanır.
İspat Yükü Kime Aittir?
İşçi, ayrımcılığa uğradığını kuvvetli emarelerle ispatlamak zorundadır. Mahkeme, bu durumda ispat yükünü işverene kaydırır.
Örnek:
Aynı pozisyonda çalışan iki kişiden biri cinsiyeti nedeniyle düşük ücret alıyorsa, işveren farklılığı nesnel ölçütlerle açıklamak zorundadır.
Ayrımcılıkla İlgili Güncel Yargı Kararları
🔹 Yargıtay 9. HD, 2022/4535 E., 2022/8993 K.
“Kadın çalışanın hamile olduğu öğrenildikten sonra iş akdinin feshedilmesi, ayrımcılık yasağının ihlali olup, 4 aylık ücret tutarında ayrımcılık tazminatına hükmedilmesi gerekir.”
🔹 Yargıtay 22. HD, 2020/10547 E., 2021/6782 K.
“Aynı pozisyonda çalışan erkek işçilere daha yüksek ücret ödenmesi, cinsiyete dayalı ayrımcılık oluşturur.”
Eşitlik ve Ayrımcılık Yasağına İlişkin Sık Sorulan Sorular
İşveren farklı performans gösteren işçilere farklı ücret verebilir mi?
Evet, performansa dayalı farklı ücret uygulaması objektif ölçütlere dayanıyorsa mümkündür.
Eşit işe eşit ücret ilkesi tüm çalışanlar için geçerli mi?
Aynı nitelikteki işlerde çalışan ve benzer sorumluluk taşıyan tüm işçiler için geçerlidir. Farklı görev tanımı olanlar için farklı ücret uygulaması yapılabilir.
İşveren adayın yaşına veya medeni haline göre işe almazsa bu ayrımcılık sayılır mı?
Evet. Aday işe alınmasa bile, ayrımcılığa uğradığını ispatlarsa tazminat davası açabilir.
İşverenler İçin Uyum Rehberi
| Aşama | Uygulanması Gereken Adım |
|---|---|
| 1 | İşe alım kriterlerini objektif hale getirme |
| 2 | Ücretlendirme sistemini şeffaf ve performansa dayalı kurma |
| 3 | Yükselme, terfi ve eğitimlerde eşit fırsat yaratma |
| 4 | İş sözleşmelerinde ve İK politikalarında ayrımcılık yasağını vurgulama |
| 5 | Personel şikayetlerine açık mekanizma kurma |
Sonuç
İş hukukunun temel değerlerinden biri olan eşitlik ilkesi, işverenin çalışanlar arasında adil ve objektif bir yaklaşım benimsemesini zorunlu kılar. Bu ilkeye aykırı her davranış, sadece hukuki yaptırımlara değil, aynı zamanda iş yerindeki verimliliğin ve motivasyonun da düşmesine yol açar.
Hem çalışanların haklarının korunması hem de işverenin yükümlülüklerini bilinçli şekilde yerine getirmesi için bu alandaki yasal düzenlemelerin dikkatle incelenmesi ve profesyonel destek alınması büyük önem taşır.
Konuya ilişkin daha detaylı bilgiye buradan ulaşabilirsiniz.
Bir yanıt yazın